नेपाल यसरी बन्न सक्छ दुग्धजन्य पदार्थमा आत्मनिर्भर

दूध । बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्मका लागि अमृत तत्व । अनि, व्यावसायिक हिसाबले सामान्य चिया पसलदेखि, मिठाइ पसल हुँदै तारे होटलसम्मका मेनुमा यसका परिकार भेटिन्छन् । गाउँघरका किसानको आम्दानीको एउटा पाटो यही दूध बनेको छ । त्यसो त दूधको महत्व कति होला ? सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

नेपालबाट यही दूग्धजन्य पदार्थको आयातका नाममा वर्षेनि अर्बौं रुपियाँ बाहिरिरहेको छ । यद्यपि, गतवर्ष तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले नेपाल दूधमा आत्मनिर्भर भएको घोषणा गरे । तर, भन्सार विभागको तथ्यांकले त्यसो भन्दैन । दुग्धजन्य पदार्थका (बटर, दही, घ्यु, पाउडर दूध) भारत, चीन, अस्ट्रेलिया, स्पेन, टर्कीलगायतका देशमा निर्भर रहनुपरेको विभागले जनाएको छ ।

उत्पादन भएको सबै दूध बजार आउँदैन, उत्पादित दूध सोही स्थानमा नै उपभोग भएको छ । २५ प्रतिशत गरिबीको रेखामुनि रहेकालाई आफ्नो भागमा परेको दूध उपभोग गर्न पनि धौ–धौ छ ।

विभागका अनुसार आर्थिक वर्ष ०७७/७८ मा २२ हजार ९ सय ५४ लिटर र २८ लाख ७४ हजार ३ सय ८० केजी दूग्धजन्य पदार्थ आयात गरिएको छ । यसका लागि १ अर्ब १० करोड ८८ हजार १५ हजार रुपियाँ खर्च भएको छ ।

प्रतिव्यक्ति १२ लिटर दूध अपुग

संयुक्त राष्ट्र खाद्य तथा कृषि संगठन (एफएओ) का अनुसार प्रतिवर्ष एक जनाले ९१ लिटर दूध उपभोग गर्छन् । तर, नेपालको उत्पादनबाट वर्षमा प्रतिव्यक्ति ७९ लिटर दूध मात्र पुगेको र प्रतिव्यक्ति १२ लिटर दूध आयात गर्नुपरेको राष्ट्रिय दुग्ध विकास बोर्डका निर्देशक डा. बालक चौधरी बताउँछन् । डा. चौधरीका अनुसार नेपालमा वार्षिक २ अर्ब ३० करोड १० लाख लिटर दूध उत्पादन हुन्छ । ‘उत्पादन भएको सबै दूध बजार आउँदैन,’ उनले भने, ‘उत्पादित दूध सोही स्थानमा नै उपभोग भएको छ ।’

उत्पादित दूधमा सबैको पहुँच एकरूपता नभएको चौधरीको भनाइ छ । ‘२५ प्रतिशत गरिबीको रेखामुनि रहेकालाई आफ्नो भागमा परेको दूध उपभोग गर्न पनि धौ–धौ छ,’ उनले भने ।

किसानलाई प्रोत्साहन गर्नका लागि दूधको मूल्य वृद्धि गरेका छौँ, अब दूध संकलन पनि बढ्छ भन्नेमा आशावादी छौँ ।

दुग्धजन्य पदार्थको आयात उकालो लाग्दै

नेपाल दूधमा आत्मनिर्भरोन्मुख भए पनि दूग्धजन्य प्रदार्थमा भने ठूलो मात्रामा आयात गर्नुपरेको राष्ट्रिय पशु विज्ञान अनुसन्धान प्रतिष्ठानका वैज्ञानिक तुलसीप्रसाद पौडेल बताउँछन् । उनका अनुसार २० प्रतिशत दुग्धजन्य पदार्थ अपुग छ । साथै, नेपालमा दूध पाउडर, चिज, क्रिमलगायतको उत्पादनलगायत धेरै हुने भएकाले पनि व्यापारीहरूले आयात गर्ने गरेको पौडेलको भनाइ छ ।

सूचनाप्रविधिको बढ्दो विकासले विश्व एउटा गाउँजस्तो भएको छ । उसो त मानिसहरू हरेक खानपिनमा फरक स्वाद खोजिरहेका हुन्छन् । त्यो स्वाद दुग्धजन्य पदार्थमा पनि खोजिएकाले यसको आयात गर्नुपरेको नेपाल डेरी साइन्स एसोसिएसनका प्रमुख टेकबहादुर थापा बताउँछन् । ‘नेपालमा जति दूध उत्पादन हुन्छ त्यसको ५० प्रतिशत उत्पादित क्षेत्रमै खपत हुन्छ, ३३ प्रतिशत दुग्धजन्य पदार्थ उत्पादनमा र १६–१७ प्रतिशत दूध मात्रै वितरण हुन्छ,’ उनले भने ।

नेपालमा दूध उत्पादन घट्दै

दुग्ध विकास संस्थानको तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा वर्षेनि दूध उत्पादन घट्दै गएको छ । संस्थानका सूचना अधिकारी तथा निमित्त उपमहाप्रबन्धक राजेन्द्रप्रसाद अधिकारीका अनुसार केही वर्ष पहिलासम्म नेपालमा दैनिक १ लाख ५० हजार लिटर दूध संकलन हुन्थ्यो तर, अहिले १ लाख ३० हजार लिटर मात्रै संकलन हुन्छ ‘किसानलाई प्रोत्साहन गर्नका लागि दूधको मूल्य वृद्धि गरेका छौँ,’ उनले भने, ‘अब दूध संकलन पनि बढ्छ भन्नेमा आशावादी छौँ ।’

डीडीसी र नेपालडेरीले ठूलो मात्रमा दूध उत्पादन गर्छन् तर, सहर केन्द्रित मात्रै छ, यसलाई व्यवास्थापन गरेमा तरल दूधमा नेपाल आत्मनिर्भर बन्न सक्छ, दूग्ध जन्यवस्तुमा २ वर्षमा आत्मनिर्भर हुने योजना छ, तर यो सम्भव देखिँदैन ।

आत्मनिर्भरको बाटो

नेपाललाई दूधमा आत्मनिर्भर लागि नश्ल सुधार, प्राविधिक पक्ष सबल, घाँस आहारमा आधारित पालनलाई जोड दिनुपर्ने जानकारहरु बताउँछन् । साथै, नेपालमा उत्पादित दूधको बिक्री सहर केन्द्रित भइरहेको वैज्ञानिक पौडेलको भनाइ छ । यसको समान वितरणलाई व्यवस्थापन गरेमा तरल दूधमा आत्मनिर्भर हुन सकिने उनको विश्वास छ । ‘डीडीसी र नेपालडेरीले ठूलो मात्रमा दूध उत्पादन गर्छन् तर, सहर केन्द्रित मात्रै छ, यसलाई व्यवास्थापन गरेमा तरल दूधमा नेपाल आत्मनिर्भर बन्न सक्छ,’ उनले भने, ‘दूग्ध जन्यवस्तुमा २ वर्षमा आत्मनिर्भर हुने योजना छ, तर यो सम्भव देखिँदैन ।’

बाच्छी मात्र जन्मिने वीर्यको प्रयोग

पूर्णरूपमा आत्मनिर्भर बन्नका लागि पहिला प्रविधिको विकास र आत्मसाथ गर्न आवश्यक रहेको उनको भनाइ छ । ‘दूधबाट के–के बनाउन सकिन्छ भन्ने अनुसन्धानको पाटोलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘उत्पादन बढाउनका लागि कृतिम गर्भाधान गराउँदा बाच्छी जन्मिने वीर्य प्रयोगमा ल्याउन आवश्यक छ ।’

दूधालु गाई–भैँसीको सुधार योजना बनाएर सरकारी स्तरबाटै लागू गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ । यसका साथै दाना भन्दा घाँसमा आधारित गाईवस्तु पालनको आवश्यक रहेको उनले सुझाए ।

राइट म्यान अन द राइट जब’को खाँचो छ, कुनै पनि कुरामा आत्मनिर्भर हुनका लागि राजानीतिक भिजनको हुनपर्छ, साथै दूधको गुणस्तरीयतामा निष्पक्ष प्रचार–प्रसार र कडा निगरानी गर्नुपर्छ ।

यसैगरी, बोर्डका निर्देशक डा. चौधरीका गाई–भैंसीको नश्ल सुधारमा पनि ध्यान दिनुपर्ने बताउँछन् । ‘दूधालु गाई–भैँसीको छनोट गरी राम्रो साँढे र एआई प्रविधि (कृत्रिम गर्भधारण) गराएर नश्लको सुधार गर्न आवश्यक छ,’ डा. चौधरी भन्छन्, ‘गाई–भैँसीको आहारमा पनि ध्यान दिनु आवश्यक छ । जसका लागि पोसिलो घाँस विकास कार्यक्रम जारी छ ।’

यी सबैकुरा भएर पनि बजार व्यवस्थापन भएन भने त्यसले सफलता हासिल गर्न नसक्ने डा.चौधरी सुनाउँछन् । ‘बजार व्यवस्थापनको ठूलो खाँचो छ । मध्य पहाडी र हुलाकी मार्ग तयार भएमा दूधको बजार व्यवास्थापनमा सहयोग पुग्छ,’ डा. चौधरी दूध उत्पादनमा ध्यान दिनुपर्ने कुरा सुनाउँदै छन्, ‘किसानलाई तालिम, स्थानीयस्तरमा प्राविधिक उपलब्धतामा सम्बन्धित निकायको ध्यानाकर्षण हुन जरुरी छ ।’

यो पनि…
मासुमा आत्मनिर्भर बन्न खसी–बोकाको उत्पादन बढाए पुग्ने

एसोसियसनका प्रमुख थापा दूधमा आत्मनिर्भर हुनका लागि राजनीतिक स्थिरता र सुशासनको जरुरी रहेको बताउँछन् । ‘राइट म्यान अन द राइट जब’को खाँचो छ, कुनै पनि कुरामा आत्मनिर्भर हुनका लागि राजानीतिक भिजनको हुनपर्छ,’ उनले भने, ‘साथै दूधको गुणस्तरीयतामा निष्पक्ष प्रचार–प्रसार र कडा निगरानी गर्नुपर्छ ।’

त्यसैले, दूधको गुणस्तरमा सुधार गरेमा बाहिरी आयातको खाँचो नपर्ने उनी ठोकुवा गर्छन् । ‘नेपाली दूधको गुणस्तर फ्याट ३.५ प्रतिशत र एसएनएफ ८ प्रतिशत छ । फ्याटलाई यथावत् राखी गाईंको दूधमा एसएनएफ ८.५ प्रतिशत र भैँसीको दूधमा एसएनएफ ८.७ प्रतिशत बढाउनुपर्छ,’ उनले भने, ‘यसले नेपाली दूधको गुणस्तर बढ्दछ र आयातित दूधको उपभोग घट्छ ।’

यो पनि…
आलुले पनि बनाउँछ आत्मनिर्भर
गहुँमा आत्मनिर्भर हुन ४ लाख २५ हजार मेट्रिक टन खाँचो